• روش های پیشگیری از بارداری
كليه زوجيني كه در سنين باروري باشند واجد شرايط تنظيم خانواده هستند اعم از اينكه داراي فرزند باشند يا خير، چرا كه برنامه‌ريزي‌هاي تنظيم خانواده از مشاوره پيش از ازدواج شروع شده و لازم است زوجين حتي پيش از اينكه صاحب فرزند گردند با اين برنامه‌ها و همچنين روش‌هاي كنترل بارداري آشنا شوند. طبق تعريف فوق در صورت عدم بكارگيري روش‌هاي پيشگيري حدود 90 درصد زنان در عرض 1 تا 2 سال بعد از ازدواج باردار مي‌شوند.
روش‌هاي پيشگيري از بارداري به كليه روش‌هايي اطلاق مي‌شود كه به زن كمك مي‌كند تا از بارداري ناخواسته پرهيز كند و شامل همه تدابير دائمي يا موقتي جلوگيري از بارداري ميباشد. اين روش‌ها در صورت داشتن شرايط زير ايده‌آل مي‌باشند:
بي‌خطر و بدون عارضه جانبي باشند ، صد درصد مؤثر باشند ، داراي مقبوليت و پذيرش توسط عموم مردم باشند ، از نظر اقتصادي به صرفه باشند ، در صورت ترك آن روش، بازگشت باروري امكان‌پذير باشد ، استفاده از روش آسان باشد ، مدت اثر مناسب و كافي داشته باشد ، كمترين نظارت و مراقبت پزشكي را نياز داشته باشد.
طبيعتاً پيدا كردن يك روش منحصر به فرد كه كليه شرايط فوق را داشته باشد غيرممكن است. به همين جهت به هر زوجي مجموعه‌اي از روش‌هاي مختلف معرفي مي‌گردد تا برحسب نيازها و شرايط خاص، روش مناسب را بطور آگاهانه انتخاب نمايد.
روش‌هاي پيشگيري از بارداري عبارتند از:
(الف) روش‌هاي طبيعي:شامل نزديكي منقطع، دوره مطمئن (برمبناي تغيرات موكوس گردن رحم، دماي پايه بدن و روش تقويمی) و روش شيردهي.
(ب) روش‌هاي طبي (هورموني):قرصهاي ضدبارداري (قرصهاي LD و HD تري‌فازيك، قرصهاي ميني‌پيل) آمپول DMPA و نور پلانت.
(ج) روش‌هاي مكانيكي:شامل كاندوم ،IUD ، ديافراگم، كلاهك دهانه رحم و اسفنج.
(د) روش‌هاي عقيم‌سازي دائمي:توبكتومي در زنان و وازكتومي در مردان.
• روشهای طبیعی پیشگیری از بارداری
روش نزديكي منقطع
اين روش، يكي از قديمي‌ترين روش‌هاي پيشگيري از بارداري ميباشد. اين روش در حقيقت ناتمام گذاشتن عمل مقاربت (درست قبل از انزال) ميباشد. به دليل وجود اسپرم در ترشحات اوليه دستگاه تناسلي و نياز به كنترل دقيق مرد و همچنين عدم توانايي كنترل انزال در درصد بالايي از مردان، ميزان شكست اين روش بالاست. در اكثر مراجع ذكر مي‌شود كه به دليل ناتمام گذاشتن عمل مقاربت، اين روش عوارض رواني و حتي جسماني (مانند پروستاتيت مزمن) بجاي مي‌گذارد. اما با توجه به شيوع گسترده استفاده از اين روش به نظر مي‌رسد كه عوارض جانبي مهمي (جز احتمال بالاي بارداري) وجود نداشته باشد. به هر حال اين روش در جوانان و در موارد انزال زودرس مناسب نمي‌باشد.
روش مقاربت در دوره مطمئن
ساير روش‌هاي طبيعي پيشگيري از بارداري برمبناي مشاهده دقيق و ثبت تغييرات و نشانه‌هايي است كه به دنبال سيكل‌هاي هورموني در بدن زن رخ داده و به كمك آنها مي‌توان زمان داراي حداكثر امكان باروري در يك دوره را مشخص كرد. آگاهي از اين دوره به زوجين امكان برنامه‌ريزي دقيق براي زمان مناسب مقاربت را مي‌دهد تا از بارداري ناخواسته پيشگيري نمايند. برمبناي ثابت بودن طول دوره پس از تخمك‌گذاري مي‌توان در افرادي كه قاعدگي منظمي دارند زمان تقريبي تخمك‌گذاري را تخمين زد و بر اين اساس از انجام مقاربت در حول و حوش اين دوره كه حداكثر امكان باروري وجود دارد، خودداري نمود. تعيين زمان تخمك‌گذاري به سه روش تقويمی، توجه به تغييرات موكوس گردن رحم و تغييرات درجه حرارت پايه بدن امكان‌پذير است.
1- روش تقويمي.در افرادي كه قاعدگي منظمي دارند به راحتي با كسر كردن دوره 14 روزه بعد از تخمك‌گذاري از دوره سيكل قاعدگي مي‌توان تاريخ اوولاسيون (تخمك‌گذاري) را حدس زد و از حدود 3 روز قبل تا 3 روز بعد از اوولاسيون دوره 7 روزه عدم مقاربت را تعيين نمود. اما تخمين زمان تخمك‌گذاري در افرادي كه قاعدگي نامنظمي دارند، مشكل‌تر است. براي تخمين اين زمان لازم است اين افراد حدود 6 ماه تا يك سال مرتباً تاريخ شروع قاعدگي خود را ثبت نمايند. سپس با تعيين طول كوتاه‌ترين و بلندترين دوره (18 روز از كوتاه‌ترين دوره و 11 روز از بلندترين دوره) كم نمايند. ارقام بدست آمده، اولين و آخرين روز دوره خودداري از مقاربت يا دوره عدم اطمينان را نشان مي‌دهد.
به عنوان مثال در مورد خانمي كه كوتاه‌ترين دوره قاعدگي وي 25 روز و بلندترين آن 36 روز ميباشد، مقاربت نبايد در روزهاي هفتم ( 7= 18- 25) تا بيست و پنجم (25 =11-36 ) صورت بگيرد. بديهي است كه هر چقدر فاصله بين كوتاه‌ترين و طولاني‌ترين دوره قاعدگي بيشتر و دامنه تغييرات دوره قاعدگي وسيع‌تر يا به عبارتي سيكل‌هاي قاعدگي نامنظم‌تر باشد، دوره عدم اطمينان طولاني‌تر مي‌گردد. اين روش داراي ضريب شكست 11% ميباشد. از فوائد اين روش عدم نياز به وسايل پيشگيري، افزايش دانسته‌ها در مورد باروري و كنترل زن بر اين روش را مي‌توان نام برد.
طبيعتاً اشتباه در محاسبه و ثبت سيكل‌ها (بخصوص سيكل‌هاي نامنظم) و عواملي همچون بيماري و مسافرت كه بر سيكل قاعدگي تأثير مي‌گذارند، مي‌توانند در افزايش ضريب شكست آن مؤثر باشند و اين از معايب اصلي اين روش است.
2- روش ترشحات گردن رحمدر طول هر سيكل، ترشحات گردن رحم تحت تأثير ترشحات هورموني (استروژن و پروژسترون) به لحاظ كمي و كيفي دچار تغييرات منظمي مي‌شود. بدين ترتيب كه پس از پايان قاعدگي، چند روز خشك (فاقد ترشح) وجود دارد كه ضمن آن ترشح مخاطي دهانه رحم به صورت درپوشي دهانه رحم را مي‌پوشاند. با افزايش ميزان استروژن خون از غلظت ترشحات كاسته شده و بتدريج به صورت رقيق و لغزنده درمي‌آيد. در روز تخمك‌گذاري ترشحات به حداكثر لغزندگي مي‌رسند و پس از آن مجدداً سفت و خشك يا ناپديد مي‌گردند. نتيجتاً بايد از شروع قاعدگي تا 4 روز پس از مشاهده حداكثر ترشحات لغزنده دهانه رحم از مقاربت خودداري نمود. مشاهده و تشخيص نوع و غلظت ترشحات نياز به توجه و دقت زيادي دارد و به همين جهت ضريب شكست اين روش بالا بوده و حدود 40% ميباشد.
نياز به دقت در اجراي روش، لزوم يادگيري و كسب تجربه در طي 3-2 سيكل، ايجاد اشكال در تشخيص نوع ترشحات به دليل عفونتهاي دستگاه تناسلي، تأثير برخي داروها بر روي توليد موكوس دهانه رحم و نياز به پرهيز از مقاربت در دوره‌اي نسبتاً طولاني از معايب اين روش ميباشد
3-روش تغييرات دماي پايه بدن يا ريتم حرارتي.اين روش بر مبناي اندازه‌گيري درجه حرارت بدن صورت مي‌گيرد. بدين ترتيب كه به دليل اثر گرمازايي پروژسترون كه از زمان تخمك‌گذاري ترشح آن شروع مي‌شود، درجه حرارت بدن بين 2/0 تا 4/0 درجه سانتي‌گراد بالا مي‌رود. براي اجراي اين روش بايد زن هر روز صبح پيش از بلند شدن از بستر و خوردن يا آشاميدن، درجه حرارت بدن را به وسيله ترمومتر اندازه‌گيري و در جداول مخصوصي ثبت نمايد. با توجه به تغييرات درجه حرارت، زمان اجتناب از مقاربت از ابتداي قاعدگي تا 3 روز پس از افزايش درجه حرارت بدن ميباشد. بنابراين طول دوره عدم مقاربت نسبتاً طولاني است. به همين جهت اين روش چندان پرطرف‌دار نيست. لازم به ذكر است كه درجه حرارت بدن بايد هميشه از يك محل (دهان، مقعد يا مجراي تناسلي) اندازه‌گيري شود و ترمومتر حداقل 3 دقيقه در محل بماند. هرگونه بيماري، اختلال در خواب، استرس و مصرف الكل و داروهايي چون آسپرين دماي پايه بدن را تحت تأثير قرار مي‌دهند. تركيبي از روش‌هاي فوق يعني تقويمي، ثبت درجه حرارت بدن و روش موكوس گردن رحم مي‌تواند دقت تعيين تخمك‌گذاري را افزايش دهد.
روش شيردهي
اين روش كه از ديرباز مورد توجه بوده است، برمبناي مشاهده ميزان پايين باروري در دوره شيردهي ابداع شده است. معمولاً پس از زايمان در زمان شيردهي تا زماني كه سيكل قاعدگي شروع شود (حدود 6 ماه اول بعد از زايمان) تخمك‌گذاري صورت نمي‌گيرد. البته اثربخشي اين روش به مسائلي از جمله تعداد دفعات شيردهي، مدت هر نوبت، تغذيه مناسب و شيردهي در شب بستگي دارد. شروع تخمك‌گذاري بعد از حاملگي در زنان مختلف، متفاوت است. نكته مهم در مورد اين روش آن است كه تنها در خانم‌هايي كه نوزادانشان فقط از شير آنها تغذيه مي‌كنند، تخمك‌گذاري مهار مي‌شود. يعني به نوزاد جز شير مادر هيچ مايعي اعم از آب، آب قند و غيره داده نشود. بديهي است اين روش تا زماني كه نوزاد غذاي كمكي را شروع نكرده است، مؤثر مي باشد.
• روشهای طبی پیشگیری از بارداری - قرص های پیشگیری
قرص ضدبارداري خوراكي OCP
در اواخر قرن نوزدهم دانشمندان متوجه عدم رشد و تكامل فوليكول‌هاي تخمدان در طي حاملگي شده و بتدريج با بررسي عصاره تخمدان به اثر آن جهت عقيم‌سازي هورموني پي بردند. با شناخت ساختمان مولكولي هورمون‌هاي جنسي انواع سنتتيك استروژن و پروژسترون تهيه و از اين مواد در ساخت قرصهاي پيشگيري از بارداري استفاده گرديد. در سال 1959 اولين قرص كنتراسپتيو خوراكي تهيه و در معرض فروش قرار گرفت.
موارد مهم در مورد شروع استفاده از روش قرص
1- استفاده از قرص به عنوان روش پيشگيري از بارداري، بهتر است با تجويز پزشك يا پرسنل بهداشتي آموزش ديده صورت گيرد.
2- زمان شروع استفاده از قرص، بعد از زايمان (در صورتي كه شيردهي انجام نشود) از پايان هفته سوم ميباشد و در صورتي كه فرد پس از يك ماه از زايمان تمايل به شروع مصرف قرصهاي تركيبي داشته باشد، بعد از آزمايش حاملگي و اطمينان از عدم وقوع آن، شروع آن توصيه مي‌گردد. در موارد سقط سه ماهه اول يا كورتاژ، مصرف قرص تركيبي بايد بلافاصله بعد از آن آغاز شود.
3- در مراجعه اوليه پس از انجام مشاوره، در صورت انتخاب قرص به عنوان روش پيشگيري از بارداري،لازم است اطلاعاتي در خصوص سن، تاريخچه فاميلي و فردي، سابقه مصرف قرص، وضعيت فيزيولوژيك سيكل جنسي فرد، شامل تاريخ آخرين قاعدگي و نحوه آن و عاداتي نظير سيگار كشيدن اخذ گردد. همچنين شرح حال كامل باليني در مورد بيماريهاي قلبي يا فشار خون، اختلالات انعقادي و مشكلات خوني، وجود انواع كم خوني‌ها و بيماريهاي كبدي، يرقان حاملگي يا سابقه زردي، سرطان پستان، رحم و تخمدان، خونريزي ناشناخته از دستگاه تناسلي، سابقه حساسيت به قرصهاي پيشگيري (در صورت وجود سابقه مصرف قرص در گذشته) پرسيده شود. پس از آن معاينه فيزيكي شامل وزن، فشارخون، معاينه اندام‌ها از نظر واريس و علائم ترومبوفلبيت، معاينه چشم‌ها و پوست از نظر زردي، معاينه پستان، معاينه لگني و بررسي سرويكس انجام گردد. انجام آزمايشاتي نظير قند خون، كامل ادرار، آزمايش حاملگي، آزمايش پاپ اسمير در صورت صلاح‌ديد پزشك خالي از فايده نيست. البته انجام اين آزمايشات (در صورت عدم وجود موارد منع مصرف) نبايد عامل تأخير استفاده از قرص پيشگيري باشد.
4- لازم است معاينات پيشگيري 3 ماه پس از شروع مصرف قرص و پس از آن به صورت ساليانه انجام پذيرد.
5- در طي مشاوره اختصاصي كه در مورد روش قرص انجام مي‌پذيرد، بايد در موارد كليه عوارض جانبي قرص و نحوه مقابله با آنها و موارد مراجعه به پزشك يا قطع مصرف قرص اطلاعات كامل به متقاضي داده شود.
6- مصرف قرصهاي پيشگيري از بارداري داراي اثرات مفيدي در موارد زير است:
ــ كم‌خوني ناشي از خونريزي زياد قاعدگي،
ــ سابقه پريودهاي دردناك يا نامنظم،
ــ كيست‌هاي خوش‌خيم و عودكننده تخمدان،
ــ سابقه عفونت لگني،
ــ سابقه حاملگي خارج رحم،
ــ پوكي استخوان.
7- در موارد زير احتمال بارداري در زمان مصرف قرص وجود دارد و در صورت عدم وقوع قاعدگي در طول 7 روز استراحت، بايد حتماً به پزشك مراجعه نمود:
ــ مصرف نامرتب قرص،
ــ ابتلا به اسهال و استفراغ شديد،
ــ مصرف آنتي‌بيوتيك‌هاي وسيع‌الطيف (مانند آمپي‌سيلين و تتراسايكلين) و داروهايي كه آنزيم‌هاي كبدي را تحريك كرده و باعث افزايش متابوليسم كبدي مي‌شوند مانند داروهاي ضدسل، ضدتشنج و ساير داروها مثل كلرال هيدرات، كلروپرومازين، فنيل بوتازون، گريزوفولوين و اسپيرونولاكتون.
8- بهتر است در دوره شيردهي به دليل تأثير مهاري قرص بر شيردهي از انواع مخصوص قرص براي اين دوره استفاده نمود.
9- مصرف قرص در سنين بالاي 40 سال حتي در صورت عدم وجود هرگونه ريسكي نظير فشار خون يا سيگار كشيدن، با احتياط صورت گيرد.
10- در صورت انجام عمل جراحي بزرگ، مصرف قرص از حدود 1 ماه قبل از عمل بايد قطع و حتماً در مورد تاريخچه مصرف قرص به پزشك اطلاعات كامل داده شود.
11- در صورت وقوع هر يك از موارد زير بايد به پزشك مراجعه نمود:
ــ درد شديد شكمي،
ــ درد شديد سينه، سرفه، تنفس كوتاه،
ــ سردرد شديد،
ــ مشكلات چشمي مانند تاري ديد، نابينايي موضعي و دوبيني،
ــ درد شديد ساق پا يا ران،
ــ زردي.
12- موارد منع مصرف مطلق قرصهاي تركيبي عبارتند از:
ــ بيماري قلبي و عروقي، ترومبوفلبيت، اختلالات انعقادي، سكته مغزي، انسداد عروق كرونر، وجود واريس همراه با ترومبوز و شرايطي كه فرد را مستعد به اين حالات مي‌كند،
ــ بيماريهاي دريچه‌اي قلب، بخصوص انواعي كه همراه با سيانوز و آريتمي باشد،
ــ بيماريهاي كبدي، هپاتيت عفوني، پورفيري، آدنوم كبد و اختلال اعمال كبدي در افراد مبتلا به هپاتيت تا برگشت تست‌هاي كبدي به حالت نرمال،
ــ احتمال سرطان پستان يا سرطان اندومتر و سرطان‌هاي وابسته به استروئيدها،
ــ خونريزي‌هاي واژينال با منشأ ناشناخته،
ــ احتمال حاملگي يا حاملگي قطعي،
ــ سيگاري‌هاي بالاي 35 سال با مصرف سيگار بيشتر از 15 نخ در روز،
ــ افزايش چربي خون.
13- موارد منع مصرف نسبي قرصهاي تركيبي عبارتند از:
ــ سردردهاي ميگرني يا سردردهاي عروقي،
ــ ابتلا به صرع،
ــ سابقه فشار خون كنترل نشده (فشار خون بالا)،
ــ ابتلا به بيماري ديابت،
ــ سابقه ديابت در حاملگي،
ــ زردي انسدادي در حاملگي،
ــ كم‌خوني از نوع سيكل سل يا بتاتالاسمي،
ــ بيماري كيسه صفرا،
ــ قبل از اعمال جراحي بزرگ،
ــ بيماريهاي مزمن كليوي،
ــ وريدهاي واريسي.
انواع قرصهاي پيشگيري از بارداري
انواع قرصهاي پيشگيري از بارداري موجود در بازار برحسب نوع و ميزان تركيبات هورموني به كار رفته با يكديگر تفاوت دارند. اكثر قرص‌ها به صورت تركيبي بوده و از هر 2 نوع تركيبات هورموني استروژن و پروژسترون در آنها وجود دارد. قرصهاي تركيبي برحسب اينكه ميزان هورمون موجود در آن در تمام سيكل ثابت بوده يا متغير باشد، در انواع منوفازيك و تري‌فازيك تهيه شده است. قرصهايLD و HD از نوع قرصهاي مونوفازيك مي‌باشند. در برخي شرايط مانند دوره شيردهي براي پيشگيري از تداخل اثرات هورموني بر توليد شير در بدن مادر لازم است از قرص‌هايي كه تنها حاوي تركيبات پروژسترون باشند، استفاده نمود. چرا كه پروژسترون برخلاف استروژن اثر مهاري بر توليد شير ندارد. مكانيسم اثر قرصهاي پيشگيري از بارداري، مهار تخمك‌گذاري و همچنين تغيير غلظت ترشحات سرويكس و تغيير بافت (اندومتر) رحمي ميباشد.
قرصهاي تركيبي منوفازيك
اين قرص‌ها داراي تركيبات هورموني ثابت و براي استفاده در طول يك سيكل تجويز مي‌شوند. از انواع موجود در بازار مي‌توان از قرص LD با تركيب 03/0 ميلي‌گرم اتينيل استراديول و 15/0 ميلي‌گرم لوونورژسترول و قرص HD با تركيبي كاملاً مشابه و تنها با دوز هورموني بالاتر يعني 05/0 ميلي‌گرم اتينيل استراديول و 25/0 ميلي‌گرم لوونورژسترول نام برد.
نحوه استفاده
براي استفاده از قرص طبق تجويز پزشك و مراقبين بهداشتي برحسب شرايط جسماني فرد نوع قرص انتخاب مي‌گردد.
ترجيحاً در ابتدا از قرص با حداقل ميزان هورمون (LD) استفاده مي‌شود. البته نحوه مصرف قرصHD وLD مشابه است. براي شروع استفاده از قرصي در اولين دوره، قرص اول در روز پنجم سيكل قاعدگي مصرف مي‌گردد، بدين ترتيب كه روز شروع قاعدگي، روز اول سيكل محسوب شده و در روز پنجم، مصرف قرص شروع مي‌شود. براي تحمل بهتر قرص، مصرف آن پس از شام و قبل از خواب توصيه مي‌شود و تا 21 روز، شبي يك قرص خورده مي‌شود تا اولين بسته تمام شود. پس از آن 7 روز استراحت و عدم مصرف قرص و سپس شروع به مصرف بسته بعدي در ماه بعد مي‌گردد. به اين ترتيب سيكل‌هاي 28 روزه، در مصرف قرص در نظر گرفته مي‌شود كه شامل 21 روز خوردن قرص و 7 روز استراحت ميباشد. معمولاً در طي 7 روز فاصله، قاعدگي شروع مي‌شود. شروع سيكل بعدي مصرف قرص ربطي به روز شروع قاعدگي ندارد. ولي اگر تا روز هفتم دوره استراحت، قاعدگي رخ ندهد لازم است با پزشك مشورت شود تا احتمال بارداري بررسي گردد.
برخي نكات را بايد در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
1- طبق برخي منابع در هفته اول از اولين دوره مصرف قرص بايد علاوه بر آن، از روش جلوگيري از بارداري موقت ديگري (مانند كاندوم) نيز استفاده گردد ولي از هفته دوم به بعد به علت رسيدن هورمون‌هاي خون به سطح مطلوب، استفاده از روش دوم لازم نيست. البته منابع ديگري معتقدند كه اثر پيشگيري قرص، در ماه دوم استفاده از آن به حد مطلوب مي‌رسد و بهتر است در ماه اول از روش ديگري هم استفاده شود.
2- در صورتي كه خوردن قرص يك شب فراموش شود، بايستي تا رسيدن نوبت بعدي هر موقع كه بخاطر آورده شد همان وقت قرص خورده شود و در صورتي كه تا شب بعد به ياد نيامد در شب بعد دو قرص با هم مصرف گردد. اگر دو شب متوالي خوردن قرص فراموش شد در دو شب بعد از آن هر بار دو قرص با هم خورده شود (در مجموع 4 قرص) و تا آخر بسته از روش كمكي ديگري نيز براي جلوگيري استفاده شود. در صورتي كه 3 شب متوالي و يا بيشتر خوردن قرص فراموش شود، بايد از خوردن بقيه قرص‌ها خودداري نموده و از روش ديگري براي جلوگيري از بارداري استفاده گردد، تا قاعدگي ايجاد شود و از روز پنجم قاعدگي، بسته جديد آغاز گردد.
3- انواعي از قرص‌ها وجود دارند كه براي 7 روز فاصله، 7 عدد قرص فاقد اثرات هورموني (معمولاً تركيباتي از آهن) در نظر گرفته شده است تا بدين وسيله فرد در كل دوره سيكل 28 روزه از قرص استفاده و مانع از فراموشي يا عدم نظم در مصرف قرص گردد.
4- قرص‌ها بايد بطور مرتب و ترجيحاً در زمان معيني مصرف گردد. مصرف ناپيوسته مثلاً به صورت يك ماه در ميان يا دو ماه در ميان و غيره فاقد اثر مناسب ميباشد.
5- در صورت وجود لكه‌بيني به مدت 3-2 ماه علي‌رغم مصرف مرتب قرص، به آن نبايد اهميت داده شود. ولي در صورت تداوم بيشتر بايد به پزشك مراجعه نمود.
6- علائمي مانند تهوع، استفراغ، سردرد خفيف و حساسيت سينه‌ها همراه با مصرف قرص پس از 3-2 ماه از شروع مصرف بتدريج كم شده و از بين مي‌رود. براي پيشگيري از اين عوارض بهتر است قرص پس از شام و قبل از خواب مصرف شده و در صورت تداوم تهوع و استفراغ مصرف قرصهاي ويتامين B6به همراه آن توصيه مي‌گردد.
7- كم شدن ميزان خون قاعدگي از فوائد مصرف قرص ميباشد. البته در صورت كم شدن بيش از حد (لكه‌بيني يك روز در ميان و يا قطع كامل) بايد فرد به پزشك مراجعه نمايد.
8- براي مصرف قرص LD محدوديت سني وجود ندارد و مي‌توان آن را تا سن 45 سالگي و يا حتي بيشتر (تحت نظارت و كنترل پزشك) ادامه داد. در موارد ممنوعيت نسبي مصرف قرص يعني فشار خون كنترل نشده و مصرف سيگار توصيه به محدوديت مصرف قرص از 35 سالگي به بعد میشود.
9- در 90 درصد موارد، تا 3 ماه پس از قطع مصرف قرص، تخمك‌گذاري به حالت طبيعي بر مي‌گردد فلذا از مزاياي اين روش، اثربخشي نسبتاً مناسب و قابليت بازگشت باروري پس از قطع قرص ميباشد. به همين جهت بهترين روش پيشگيري از بارداري قلمداد مي‌شود.
قرصهاي تركيبي تري‌فازيك
برخي از انواع قرصهاي تركيبي تري‌فازيك كه از مشتقات سنتتيك هورمون‌هاي جنسي (استروژن و پروژسترون) تهيه شده‌اند، داراي ميزان متغيري از اين هورمون‌ها بوده و لذا از تغييرات هورموني مشابه يك سيكل طبيعي پيروي مي‌كنند.
نحوه استفاده
مصرف قرصهاي تري‌فازيك از اولين روز سيكل قاعدگي يعني روز اول پريود شروع مي‌شود و روزانه يك قرص به ترتيب علامت‌هاي پشت سر هم (بسته قرص) تا 21 روز خورده مي‌شود. پس از آن 7 روز كامل عدم مصرف قرص و از روز هشتم مصرف بسته بعدي بدون توجه به زمان شروع قاعدگي شروع مي‌شود. اگر در طي 7 روز عدم مصرف قرص، قاعدگي رخ ندهد، مصرف قرص قطع و حتماً بايد براي رد احتمال بارداري به پزشك مراجعه كرد.
نكته مهم در مصرف قرصهاي تري‌فازيك، حساسيت در مصرف منظم آنها ميباشد. چنانچه مصرف يكي از قرص‌ها در نوبت مقرّر فراموش شود، اگر در مدتي كمتر از 12 ساعت از زمان هميشگي بخاطر آورده شود، بلافاصله بايد آن را مصرف كرده و بقيه قرص‌ها را در موعد مقرّر خود ميل نمود. لازم به ذكر است كه تأخير كمتر از 12 ساعت در مصرف قرص از زمان معمول آن، تأثير پيشگيري از بارداري قرص را كاهش نمي‌دهد. ولي اگر بيش از 12 ساعت از مصرف قرص گذشته باشد، بايد از خوردن قرص فراموش شده اجتناب كرده و مصرف بقيه قرص‌ها را طبق برنامه ادامه داد و حتماً از يك روش كمكي ديگر مانند (كاندوم) براي پيشگيري از بارداري تا مصرف تمام بسته قرص استفاده شود. ساير نكات مربوط به قرص تري‌فازيك مشابه قرصهايLD و HD ميباشد
برخي نكات را بايد در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
1- استفاده از قرص به عنوان روش پيشگيري از بارداري، بهتر است با تجويز پزشك يا پرسنل بهداشتي آموزش ديده صورت گيرد.
2- زمان شروع استفاده از قرص، بعد از زايمان (در صورتي كه شيردهي انجام نشود) از پايان هفته سوم ميباشد و در صورتي كه فرد پس از يك ماه از زايمان تمايل به شروع مصرف قرصهاي تركيبي داشته باشد، بعد از آزمايش حاملگي و اطمينان از عدم وقوع آن، شروع آن توصيه مي‌گردد. در موارد سقط سه ماهه اول يا كورتاژ، مصرف قرص تركيبي بايد بلافاصله بعد از آن آغاز شود.
3- در مراجعه اوليه پس از انجام مشاوره، در صورت انتخاب قرص به عنوان روش پيشگيري از بارداري،لازم است اطلاعاتي در خصوص سن، تاريخچه فاميلي و فردي، سابقه مصرف قرص، وضعيت فيزيولوژيك سيكل جنسي فرد، شامل تاريخ آخرين قاعدگي و نحوه آن و عاداتي نظير سيگار كشيدن اخذ گردد. همچنين شرح حال كامل باليني در مورد بيماريهاي قلبي يا فشار خون، اختلالات انعقادي و مشكلات خوني، وجود انواع كم خوني‌ها و بيماريهاي كبدي، يرقان حاملگي يا سابقه زردي، سرطان پستان، رحم و تخمدان، خونريزي ناشناخته از دستگاه تناسلي، سابقه حساسيت به قرصهاي پيشگيري (در صورت وجود سابقه مصرف قرص در گذشته) پرسيده شود. پس از آن معاينه فيزيكي شامل وزن، فشارخون، معاينه اندام‌ها از نظر واريس و علائم ترومبوفلبيت، معاينه چشم‌ها و پوست از نظر زردي، معاينه پستان، معاينه لگني و بررسي سرويكس انجام گردد. انجام آزمايشاتي نظير قند خون، كامل ادرار، آزمايش حاملگي، آزمايش پاپ اسمير در صورت صلاح‌ديد پزشك خالي از فايده نيست. البته انجام اين آزمايشات (در صورت عدم وجود موارد منع مصرف) نبايد عامل تأخير استفاده از قرص پيشگيري باشد.
4- لازم است معاينات پيشگيري 3 ماه پس از شروع مصرف قرص و پس از آن به صورت ساليانه انجام پذيرد.
5- در طي مشاوره اختصاصي كه در مورد روش قرص انجام مي‌پذيرد، بايد در موارد كليه عوارض جانبي قرص و نحوه مقابله با آنها و موارد مراجعه به پزشك يا قطع مصرف قرص اطلاعات كامل به متقاضي داده شود.
6- مصرف قرصهاي پيشگيري از بارداري داراي اثرات مفيدي در موارد زير است:
ــ كم‌خوني ناشي از خونريزي زياد قاعدگي، سابقه پريودهاي دردناك يا نامنظم، كيست‌هاي خوش‌خيم و عودكننده تخمدان، سابقه عفونت لگني، سابقه حاملگي خارج رحم، پوكي استخوان.
7- در موارد زير احتمال بارداري در زمان مصرف قرص وجود دارد و در صورت عدم وقوع قاعدگي در طول 7 روز استراحت، بايد حتماً به پزشك مراجعه نمود:
ــ مصرف نامرتب قرص، ابتلا به اسهال و استفراغ شديد،
ــ مصرف آنتي‌بيوتيك‌هاي وسيع‌الطيف (مانند آمپي‌سيلين و تتراسايكلين) و داروهايي كه آنزيم‌هاي كبدي را تحريك كرده و باعث افزايش متابوليسم كبدي مي‌شوند مانند داروهاي ضدسل، ضدتشنج و ساير داروها مثل كلرال هيدرات، كلروپرومازين، فنيل بوتازون، گريزوفولوين و اسپيرونولاكتون.
8- بهتر است در دوره شيردهي به دليل تأثير مهاري قرص بر شيردهي از انواع مخصوص قرص براي اين دوره استفاده نمود.
9- مصرف قرص در سنين بالاي 40 سال حتي در صورت عدم وجود هرگونه ريسكي نظير فشار خون يا سيگار كشيدن، با احتياط صورت گيرد.
10- در صورت انجام عمل جراحي بزرگ، مصرف قرص از حدود 1 ماه قبل از عمل بايد قطع و حتماً در مورد تاريخچه مصرف قرص به پزشك اطلاعات كامل داده شود.
11- در صورت وقوع هر يك از موارد زير بايد به پزشك مراجعه نمود:
ــ درد شديد شكمي، درد شديد سينه، سرفه، تنفس كوتاه، سردرد شديد، مشكلات چشمي مانند تاري ديد، نابينايي موضعي و دوبيني، درد شديد ساق پا يا ران، زردي.
12- موارد منع مصرف مطلق قرصهاي تركيبي عبارتند از:
ــ بيماري قلبي و عروقي، ترومبوفلبيت، اختلالات انعقادي، سكته مغزي، انسداد عروق كرونر، وجود واريس همراه با ترومبوز و شرايطي كه فرد را مستعد به اين حالات مي‌كند،
ــ بيماريهاي دريچه‌اي قلب، بخصوص انواعي كه همراه با سيانوز و آريتمي باشد،
ــ بيماريهاي كبدي، هپاتيت عفوني، پورفيري، آدنوم كبد و اختلال اعمال كبدي در افراد مبتلا به هپاتيت تا برگشت تست‌هاي كبدي به حالت نرمال،
ــ احتمال سرطان پستان يا سرطان اندومتر و سرطان‌هاي وابسته به استروئيدها،
ــ خونريزي‌هاي واژينال با منشأ ناشناخته،
ــ احتمال حاملگي يا حاملگي قطعي،
ــ سيگاري‌هاي بالاي 35 سال با مصرف سيگار بيشتر از 15 نخ در روز،
ــ افزايش چربي خون.
13- موارد منع مصرف نسبي قرصهاي تركيبي عبارتند از:
ــ سردردهاي ميگرني يا سردردهاي عروقي، ابتلا به صرع، سابقه فشار خون كنترل نشده (فشار خون بالا)، ابتلا به بيماري ديابت، سابقه ديابت در حاملگي، زردي انسدادي در حاملگي، كم‌خوني از نوع سيكل سل يا بتاتالاسمي، بيماري كيسه صفرا، قبل از اعمال جراحي بزرگ، بيماريهاي مزمن كليوي، وريدهاي واريسي.
قرصهاي جلوگيري مخصوص دوران شيردهي، ميني پيل
قرصهاي پيشگيري مخصوص دوران شيردهي براي استفاده پس از زايمان بوده و در صورتي كه شيردهي در 6-4 ماه اول كامل باشد، بدون اثر بر ميزان ترشح شير باعث پيشگيري از حاملگي مي‌گردد. هر بسته آن محتوي 28 عدد قرص حاوي 5/0 ميلي‌گرم لاينسترنول (از تركيبات سنتتيك پروژسترون) ميباشد. مكانيسم اثر ميني پيل، مشابه قرصهاي تركيبي است ولي مكانيسم اصلي آن افزايش غلظت موكوس سرويكس و تغيير در مخاط اندومتر است. البته در نيمي از موارد مصرف، تخمك‌گذاري را نيز مهار مي‌كند. ميزان حاملگي در اين روش 7-2 مورد در هر 100 زن در سال ميباشد.
نحوه استفاده
بايد هر روز يك قرص در ساعت معين خورده شود، پس از اتمام هر بسته 28 عددي بلافاصله مصرف بسته بعدي آغاز مي‌گردد. مصرف قرص‌ها حتي در صورت شروع قاعدگي بايدادامه داده شود.
برخي نكات را بايد در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
1- زمان شروع مصرف قرصهاي دوران شيردهي از هفته ششم پس از زايمان ميباشد، به شرطي كه قاعدگي اتقاق نيفتاده باشد و تغذيه انحصاري با شير مادر صورت بگيرد. ولي اگر قبل از هفته ششم، قاعدگي شروع شود مصرف قرص بايد از روز اول عادت ماهيانه آغاز گردد.
2- استفاده از ميني پيل در 6 ماه اول دوران شيردهي، بهتر است با تغذيه انحصاري از شير مادر (براي اطمينان از عدم بروز حاملگي) همراه باشد. در صورت عدم رعايت تغذيه انحصاري با شير مادر يا پس از 6 ماهگي كه غذاي كمكي شروع مي‌شود، به علت افزايش احتمال حاملگي بايد از روش‌هاي مطمئن ديگري استفاده نمود.
3- نحوه مراقبت و زمان انجام ويزيت‌هاي پيشگيري مانند قرصهاي تركيبي ميباشد.
4- نكته مهم در مصرف اين قرص، مصرف منظم و به موقع آن ميباشد، بخصوص كه به دليل كم بودن ميزان هورمون، تأخير قرص بهيچ وجه جايز نيست.
5- اگر مصرف قرص براي مدت كمتر از 3 ساعت از زمان معين فراموش شود، در همان لحظه يادآوري، قرص فراموش شده ميل گردد و قرص بعدي در زمان مقرر قبل خورده شود.
اگر مصرف قرص براي مدت بيش از 3 ساعت از زمان معين فراموش شود، در همان لحظه يادآوري، قرص فراموش شده را خورده و بقيه قرص‌ها در زمان مقرر تا آخر بسته ميل گردد و علاوه بر آن به مدت 2 روز نزديكي صورت نگيرد و يا جهت اطمينان از عدم وقوع حاملگي بايد بمدت 2 روز از يك روش موقت ديگر مانند كاندوم استفاده نمود.
6- مصرف ميني پيل معمولاً موجب اسهال و استفراغ نمي‌شود، ولي اگر به هر دليلي مادر دچار اسهال و استفراغ گردد، ممكن است اثر پيشگيري‌كننده قرص از بين برود.
اگر در طي 3 ساعت از مصرف قرص، فرد دچار استفراغ يا اسهال گردد، در صورتي كه حال عمومي وي اجازه مي‌دهد بايد يك قرص ديگر ميل كرده و تا 2 روز از كاندوم استفاده کند و يا از نزديكي پرهيز نمايد.
7- مصرف ميني پيل منجر به تأخير در برگشت قاعدگي يا خونريزي نامنظم مختصر در بين قاعدگي مي‌شود كه بدون عارضه است و بايد به خوردن قرص ادامه داد و در صورت تداوم عارضه به پزشك مراجعه نمود.
8- اين قرص‌ها روي فشار خون و فاكتورهاي انعقادي تأثيري نداشته و اثر بسيار جزئي بر روي متابوليسم چربي و اعمال كبدي دارند.
9- در موارد سرطان سينه، سرويكس، رحم يا تخمدان‌ها و بيماريهاي عروق قلبي و مغزي نبايد از اين قرص‌ها استفاده كرد.
10- تا برطرف شدن موارد شك به حاملگي و سرطان پستان تا نرمال شدن تست‌هاي كبدي در بيماريهاي حاد كبدي و بررسي علل خونريزي غيرطبيعي ژنيتال نبايد از اين قرص‌ها استفاده كرد.
11- برخي داروها مانند ريفامپين، داروهاي ضد انعقاد و داروهاي خواب‌آور، اثر قرصهاي ميني پيل را كاهش مي‌دهند و ضمن مصرف آنها بايد حتماً از يك روش مطمئن ديگر (مانند كاندوم) استفاده نمود.
12- اثر ميني پيل كمتر از قرصهاي تركيبي است. بخصوص كه اگر حتي يك قرص فراموش شود احتمال حاملگي بالا ميباشد.
13- خونريزي‌هاي نامرتب، قطع قاعدگي، سردرد و حساسيت سينه از اثرات جانبي قرص هستند.
• روشهای طبی پیشگیری از بارداری - آمپولهای پیشگیری
آمپول‌هاي تزريقي پروژستروني
آمپول‌هاي تزريقي پروژستروني (DMPA) به صورت محلول روغني تهيه شده‌اند. اين آمپول از سال 1966 با تأييد سازمان بهداشت جهاني به عنوان يك روش مؤثر پيشگيري از بارداري شناخته شده و در بسياري از كشورها مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
مكانيسم اثر DMPA
1- مهار تخمك‌گذاري.
2- افزايش غلظت موكوس دهانه رحم و توليد پلاك موكوسي كه از عبور اسپرم ممانعت مي‌كند.
3- تغيير سرعت انتقال تخمك از لوله‌ها.
4- تغييراتي در سطح اندومتر كه باعث نامساعد شدن محيط اندومتر براي لانه گزيني مي‌شود.
نحوه مصرف
اولين تزريق در 5 روز اول قاعدگي صورت مي‌گيرد و ماكزيمم خاصيت جلوگيري در طي اولين ماه ايجاد مي‌شود. تزريقات بعدي در فواصل 12 هفته صورت مي‌گيرد. تزريق به صورت عضلاني عميق انجام شده و پس از تزريق، محل مزبور نبايد ماساژ داده شود. در صورت شروع مصرف بعد از سقط يا زايمان، زمان مناسب بلافاصله بعد از سقط يا تا 7روز بعد و 3هفته بعد از زايمان(در صورت‌عدم‌شيردهي)ميباشد. در صورتي‌كه خانمي به نوزاد خود شير بدهد، تزريق آمپول در طي 6 هفته بعد از زايمان موردي ندارد.
نكات مهم در مورد استفاده از آمپول DMPA
1- اين روش براي افرادي به شرح ذيل مناسب است:
ــ تعداد فرزندان خود را تكميل نموده و يا در نوبت انجام روش عقيم‌سازي دائمي هستند و يا نمي‌خواهند از روش‌هاي پيشگيري دائمي استفاده كنند (اواخر دوره باروري)،
ــ در زناني كه همسرانشان وازكتومي شده‌اند، تا زمان منفي شدن مايع مني از اسپرم،
ــ براي فاصله‌گذاري بيش از 2 سال،
ــ در خانم‌هايي كه واكسن سرخجه زده و تا چند ماه نبايد حامله شوند،
ــ در ناموفق بودن ساير روش‌ها مانند قرص كه نياز به يادآوري روزانه دارد،
ــ عشاير و افرادي كه هميشه در جابجايي و تغييرمكان هستند و دسترسي به روش‌هاي ديگر ندارند.
2- موارد منع مصرف:
ــ سرطان پستان يا شك به وجود تومور،
ــ كليه سرطان‌هاي سيستم تناسلي،
ــ خونريزي هاي‌واژينال با علت نامشخص،
ــ احتمال حاملگي،
ــ بيماريهاي قلبي عروقي،
ــ سرطان‌هاي وابسته به هورمون،
ــ اختلال عمل كبد نظير هپاتيت و... ،
ــ اختلال انعقادي يا بالا بودن چربي خون.
3- مواردي كه لازم است حتماً به پزشك مراجعه شود:
ــ وجود هرگونه توده نامشخص در پستان،
ــ اختلال عمل كبد يا سابقه بيماريهاي كبدي،
ــ بيماريهاي قلبي عروقي،
ــ افزايش چربي خون مادرزادي،
ــ سابقه خونريزي غيرمعمول،
ــ آمنوره (قطع قاعدگي) يا عقب افتادن پريود در خانم‌هايي كه تاكنون زايمان نداشته‌اند،
ــ ديابت قندي يا سابقه ديابت حاملگي،
ــ سن بالاي 40 سال.
4- مواردي كه بايد مصرف آمپول را قطع كرد:
ــ در صورت بروز هرگونه مواد منع مصرف،
ــ در صورت بروز هر يك از مواردي كه بايد به پزشك مراجعه نمود، بدين ترتيب ادامه مصرف يا عدم استفاده از آمپول توسط پزشك تعيين مي‌گردد.
5- عوارض آمپول:
ــ اختلال قاعدگي كه معمولاً به صورت قطع قاعدگي (آمنوره يا لكه‌بيني (spotting تظاهر مي‌كند و اغلب در 3 ماه اول مصرف وجود دارد،
ــ تأخير در باروري كه معمولاً تا 5-4 ماه از آخرين تزريق، هورمون از خون پاك نمي‌شود. ولي 80% افراد بعد از يك سال و 90% بعداز 2 سال حامله مي‌شوند،
ــ سردرد و افزايش وزن و احساس درد در پستان‌ها؛ كاهش ميل جنسي در برخي افراد مشاهده شده است،
ــ به دليل فقدان استروژن در آمپول‌هاي تزريقي پيشگيري از بارداري، استفاده از آن در خانم‌هاي مبتلا به صرع، بيماريهاي مادرزادي قلبي، آنمي سيكل سل، سابقه ترومبو آمبولي و خانم‌هاي سيگاري مسن، با احتياط بلامانع است،
ــ گرفتن شرح حال، معاينه فيزيكي سالانه و انجام تست پاپ اسمير براي كساني كه DMPA استفاده مي‌كنند ضروري است.
• روشهای طبی پیشگیری از بارداری - نورپلانت
كپسول‌هاي كاشتني (نورپلانت)
نورپلانت يكي از روش‌هاي طولاني اثر پيشگيري از بارداري است كه طول اثري حدود 5 سال در بدن دارد. از سال 1966 تحقيق در زمينه تهيه نورپلانت آغاز و لوونورژسترول به عنوان هورمون مناسب براي استفاده در اين روش شناخته شد. در سال 1980 نورپلانت تحت تحقيق و بررسي از جهات سلامت، اثربخشي و پذيرش عامه قرار گرفت و از سال 1983 ابتدا در فنلاند (كشور سازنده آن) و بعد از آن در بسياري كشورهاي دنيا از جمله آمريكا مورد استفاده وسيع قرار گرفت.
نورپلانت از 6 كپسول سيليكوني ساخته شده كه به صورت زير جلدي در سطح داخلي بازوي خانم‌ها گذاشته مي‌شود. هر يك از اين كپسول‌ها حاوي 36 ميلي‌گرم كريستال خشك لونورژسترول ميباشد كه بتدريج اين تركيب در بدن آزاد مي‌شود. ميزان هورمون آزاد شده از كپسول در طي سال‌هاي استفاده بتدريج كاهش مي‌يابد. سطح كافي هورمون براي پيشگيري از بارداري، از 24 ساعت پس از كاشتن كپسول‌ها حاصل مي‌شود و اين اثر تا 5 سال باقي مي‌ماند.
مكانيسم عمل
1- مهار تخمك‌گذاري در 70% موارد،
2- ايجاد تغيير در آندومتر رحم (به دليل كاهش ميزان پروژسترون در خون)،
3- ايجاد ترشحات غليظ سرويكس و جلوگيري از نفوذ اسپرم.
موارد مصرف
ــ خانم‌هايي كه قصد فاصله‌گذاري طولاني بين فرزندانشان را دارند ولي نمي‌خواهند عقيم شوند،
ــ خانم‌هايي كه مايل به استفاده از روش‌هاي با مصرف مستمر مانند قرص يا كاندوم نمي‌باشند،
ــ مواردي كه مصرف استروژن منع شده است،
ــ همراه با شيردهي،
ــ در سنين نزديك يائسگي يا عدم تمايل به عقيمي يا مصرف قرص
زمان كاشت نورپلانت
ــ حين قاعدگي،
ــ در صورت سقط زير 12 هفته بلافاصله بعد از سقط يا تا 7 روز پس از آن،
ــ در صورت سقط بالاي 12 هفته تا 3 هفته بعد از آن،
ــ از 6 هفته بعد از زايمان در صورت شيردهي، و 3 هفته بعد از زايمان در صورت عدم شيردهي.
نكات مهم در مورد استفاده از نورپلانت
1- نورپلانت روشي بسيار مؤثر در پيشگيري از بارداري است و ضريب شكست پاييني دارد. ميزان شكست آن طي سال اول 4/0 درصد، سال دوم 2/0 درصد، سال سوم 9/0 درصد، سال چهارم 95/0 درصد و سال پنجم 1/1 درصد و بطور كلي كمتر از 1% در سال ميباشد. برخي منابع، اثر آن را در 2 سال اول معادل بستن لوله در خانم ها مي‌دانند.
2- پس از درآوردن كپسول‌ها 40 درصد طي 3 ماه، 60 درصد طي 6 ماه اول، 76 درصد طي سال اول و 90 درصد طي 2 سال حامله مي‌شوند كه معادل ميزان باروري در خانمي است كه از هيچ روشي استفاده نمي‌كند. به عبارت ديگر باروري پس از برداشتن كپسول‌ها بلافاصله به حالت طبيعي باز مي‌گردد.
3- موارد منع مصرف نورپلانت عبارتند از:
ــ حاملگي يا شك به حاملگي، زردي يا بيماري فعال كبدي، سرطان پستان و يا سرطان‌هاي وابسته به هورمون، سابقه ايجاد لخته در رگ‌هاي خوني، بيماري شريان كرونر (سرخرگ‌هاي كوچك تغذيه‌كننده قلب) يا عروق مغزي، ديابت، هپاتيت حاملگي، كم‌خوني (آنمي سيكل سل)، خونريزي ناشناخته واژينال.
4- عوارض جانبي مصرف نورپلانت عبارتند از:
ــ اختلال در قاعدگي (معمولاً به صورت قطع قاعدگي يا لكه‌بيني و ندرتاً خونريزي‌هاي شديد مشاهده مي‌شود.)، تهوع، تاري ديد، سردرد و سرگيجه، تغيير در وزن، ميل جنسي، افسردگي، آكنه و حساسيت پستان.
عوارض فوق معمولاً ظرف 6-3 ماه از مصرف نورپلانت خودبخود برطرف مي‌گردد.
5- داروهاي آرام‌بخش ضدصرع و ضدسل به علت تداخل و تشديد سوخت‌وساز هورمون‌هاي جنسي، از تأثير نورپلانت در پيشگيري از بارداري مي‌كاهند.
6- لازم است پيش از كاشت نورپلانت، مشاوره با داوطلب انجام و كليه عوارض و مسائل مرتبط توضيح داده شود، همچنين شرح حال كامل در مورد سوابق قاعدگي، بيماريهاي زنان، بيماريهاي كبدي، چربي خون، قند خون و فشار خون گرفته و معاينه كامل انجام گردد.
7- اولين ويزيت پس از كاشت نورپلانت، 1 هفته بعد، سپس 1ماه و 3 ماه و 6 ماه و پس از آن ويزيت ساليانه براي نورپلانت انجام مي‌گردد.
8- در صورت بروز هر يك از موارد زير لازم است فرد به پزشك مراجعه نمايد:
ــ درد بازو، چركي شدن يا خونريزي از محل كاشت ، خروج يكي از كپسول‌ها، تأخير بيش از 6 هفته در قاعدگي، دردهاي شديد لگني، سردردهاي بي‌سابقه يا شديد و سردردهاي ميگرني براي اولين بار، زردي، درد شديد سينه، اختلال حاد ديد، 6 هفته قبل از هر عمل جراحي يا وضعيت نيازمند به بي‌حركتي كامل.
9- بهتر است 3 ماه قبل از استفاده از نورپلانت از يك روش منحصراً پروژستروني نظير ميني پيل به اضافه كاندوم يا يك تزريق DMPA، براي بررسي عكس‌العمل فرد به عنوان تست استفاده گردد و در صورت بروز خونريزي، از نورپلانت استفاده نشود.
10- پس از دوره 5 ساله استفاده از نورپلانت، بايد كپسول‌هاي آن را در آورده و در صورت تمايل اقدام به كاشت كپسول‌هاي جديد نمود. علاوه بر اين در طي دوره 5 ساله استفاده از نورپلانت در هر زماني در صورت وجود يكي از موارد نياز فوري به خروج كپسول و تمايل داوطلب مي‌توان كپسول‌ها را در آورد.
11- معايب اين روش عبارتند از:
ــ كاشتن و برداشتن آن نيازمند اقدام جراحي است،
ــ احتمال خونريزي و هماتوم و مسائل مرتبط با جراحي كوچك،
ــ داوطلب امكان قطع روش توسط خويش را ندارد،
ــ هيچ مصونيتي در مقابل بيماريهاي آميزشي نمي‌دهد.
• روشهای طبی پیشگیری از بارداری - آ یو دی
IUDيكي از روش‌هاي مؤثر و قابل برگشت پيشگيري از بارداري است. از لحاظ تاريخي تأثير وجود جسم خارجي در رحم به عنوان روشي براي پيشگيري از بارداري به قرن‌ها قبل بر مي‌گردد. در آن ايام، ساربان‌ها براي جلوگيري از بارداري در شترها، سنگريزه وارد رحم آنها مي‌كردند. در عهد بقراط لوله پر شده از چربي گوشت وبعدها در كشورهايي از جمله اندونزي وسايل ديگري همچون كائوچو، ساقه گياه و جناغ مرغ براي پيشگيري از بارداري در رحم قرار مي‌دادند. ساخت وسيله‌اي كه تحت عنوان IUD و مختص پيشگيري از بارداري باشد به اوايل قرن 20 برمي‌گردد كه دكتر گرافن برگ2 آلماني آن را از حلقه‌اي از طلا يا نقره ساخت. در سال 1962 كنگره بين‌المللي نيويورك استفاده از IUD را مجاز دانست.
مكانيسم اثر
ممانعت از جايگزيني تخم لقاح يافته در رحم و جلوگيري از حركت اسپرم به قسمت فوقاني دستگاه توليد مثل و انتقال اول ميباشد.
اولين IUD ساخته شده از جنس پلي‌اتيلن بود و پس از آن انواعي حاوي مس يا پروژسترون نيز ساخته‌اند. انواع مسي آن، عوارض كمتر و تأثير بيشتري براي پيشگيري از بارداري داشته‌اند.
IUD هاي پروژستروني حاوي تركيبات سنتتيك مانند لونورژسترول بوده و بدون تأثير بر ميزان هورمون در خون، بطور موضعي روي بافت، رحم اثر گذاشته و نقش مهمي هم در كاهش حجم خون قاعدگي دارد.
انواع ديگر IUD از جنس مواد ديگر مانند طلا، استيل و يا آغشته به موادي همچون داروهاي ضدانعقاد ساخته شده‌اند و داراي اثرات درماني نيز مي‌باشند.
موارد استفاده
1- خانمي كه حداقل يكبار باردار شده است،
2- دوره شيردهي،
3- خانمي كه استفاده از روش‌هاي هورموني در مورد وي مجاز نيست،
4- دوران پايان باروري و عدم تمايل به عقيم‌سازي،
5- افرادي كه نياز به استفاده از وسيله‌اي مؤثر و طولاني مدت بدون نياز به استفاده روزمره دارند.
در موارد زير استفاده از IUD مجاز نيست:
ــ سرطان در هر يك از ارگان‌هاي لگن بويژه دستگاه تناسلي (رحم، سرويكس و تخمدان)،
ــ تومورهاي خوش‌خيم رحم (مانند فيبروم)،
ــ فرم غيرطبيعي مادرزادي رحم،
ــ بيماريهاي عفوني لگن به صورت حاد يا سابقه عود علائم،
ــ حاملگي يا شك به آن،
ــ خونريزي‌هاي ناشناخته رحم يا خونريزي واژينال نامنظم و غيرعادی،
ــ سابقه حاملگي خارج رحم،
ــ عفونت حاد گردن رحم تا 6 ماه پس از درمان موفقيت‌آميز آن.
عوارض نادر IUD عبارتند از:
1- خونريزياز شايع‌ترين عوارض است كه به صورت افزايش ميزان و مدت خونريزي قاعدگي تظاهر نموده و اكثراً بعد از چند سيكل خودبخود بهبود مي‌يابد. تجويز آهن براي جلوگيري از كم‌خوني توصيه مي‌شود.
2- درددردهاي انقباضي يا مبهم شكم به دنبال استفاده از IUD شايع است و معمولاً بعد از 2-1 سيكل، بدن به آن عادت كرده، دردها از بين مي‌رود.
3- ترشحات عفوني واژنگاهي اوقات نخ IUD باعث تشديد عفونتهاي سرويكس مي‌شود كه با انجام تست‌هاي لازم قابل تشخيص و درمان است.
4- خروج IUDدر صورت خروج IUD براي بار اول، مي‌توان بااستفاده از IUD با سايز بزرگتر مجدداً اقدام به گذاشتن آن نمود. البته شانس خروج آن براي بار دوم دو برابر بار اول ميباشد. تا 3 بار مي‌توان اين امر را تکرار کرد. در صورت خروج در بار سوم بهتر است از روش ديگري استفاده نمود.
5- حاملگي همراه IUD. احتمال حاملگي در صورت وجود IUD (ضريب شكست روش) 5-3 درصد است. يعني سه الي پنج مورد در هر 100 زن باردار داراي IUD ميباشد. در اين صورت شانس زايمان زودرس و سقط خودبخود افزايش مي‌يابد. احتمال تولد كودك نارس با IUD چهار برابر بيشتر بوده وحدود 50 درصد موارد دچار سقط خودبخود مي‌شوند. لذا لازم است سريعاً IUD را خارج نمود. در صورت عدم مشاهده نخ IUD، انجام سونوگرافي براي مشاهده و تعيين محل آن لازم است. IUD در ميزان حاملگي خارج رحم تغييري ايجاد نمي‌كند ولي اگر خانمي همراه با IUD در رحم حامله شد، احتمال حاملگي خارج رحمي بيشتر است. در مجموع، 25% بارداري‌ها با وجود IUD به مرحله زايمان مي‌رسند.
علائم حاملگی خارج رحمی
ــ درد شديد در يک طرف يا هر دوطرف تحتانی شکم،
ــ درد شکم و لک‌بينی بويژه بعد از قاعدگی به تأخير افتاده و يا قاعدگی خيلی سبک و کوتاه،
ــ ضعف و غش يا احساس گيجی.
1-عفونتهاي لگني حادمعمولاً عفونتهاي لگني حاد، ناشي از بيماريهاي مقاربتي ميباشد كه طبق بررسي‌هاي انجام شده، استفاده از IUD احتمال اين عفونت‌ها را افزايش مي‌دهد. معمولاً در ماههاي اول گذاشتن IUD احتمال عفونت بالاتر است. براساس تحقيقات انجام شده، عفونت در IUD هاي مس‌دار كمتر از ساير انواع IUD است. با تشخيص و درمان به موقع عفونتهاي لگني حاد، از عوارض حاملگي خارج رحمي و نازايي مي‌توان پيشگيري كرد. در صورت مقاومت به درمان لازم است IUD را خارج نمود. در برخي بررسي‌ها شيوع عفونت در IUDهاي داراي نخ پلي‌فيلامان بيشتر از انواع مونوفيلامان گزارش شده است. لذا سازمان بهداشت جهاني براي پيشگيري از عفونت، انواع IUD مس‌دار با نخ مونوفيلامان را توصيه مي‌كند.
2-گم شدن IUDاولين علامت دفع IUD يا سوراخ شدن رحم، گم شدن نخ IUD است. پس از رد حاملگي با استفاده از فورسپس ظريف مي‌توان نسبت به پيدا كردن و خروج آن اقدام نمود. استفاده از سونوگرافي و در صورت نياز راديولوژي مي‌تواند كمك‌كننده باشد.
3- سوراخ شدن رحم با IUDنفوذ IUD از طريق ديواره رحم به داخل حفره شكم سوراخ شدن رحم ناميده مي‌شود كه ممكن است بطور كامل رخ دهد يا IUD در داخل عضلات رحم گير كند.
احتمال رويداد فوق به مهارت پزشك، نوع IUD، زمان و تكنيك گذاشتن IUD بستگي دارد. معمولاً احتمال سوراخ شدن رحم در هفته 1 تا 6 پس از زايمان و دوره شيردهي بيشتر است. اگر سوراخ شدن رحم حين گذاشتن IUD رخ داد بايد بلافاصله آن را خارج نموده و به پزشک مراجعه نمود
پيش از گذاشتن IUD انجام مشاوره، بيان فوايد و عوارض و موارد مرتبط ضروري است. پس از اخذ شرح حال شامل سابقه بيماريهاي زنان، ديابت، كم‌خوني، موارد نقص ايمني و تعيين احتمال قرارگيري فرد در طبقه پرخطر و بخصوص سابقه بيماريهاي مقاربتي، لازم است معاينه فيزيكي توسط پزشك انجام گردد. ضمن مشاوره بايد در مورد برخي علائم هشداري كه نياز به مراجعه به پزشك دارد به متقاضي اطلاعات لازم داده شود كه نشانه‌هاي آن عبارتند از:
حاملگي يا تأخير پريود - درد شكمي- عفونت و ترشح غيرعادي - احساس كسالت (بخصوص تب و لرز) - گم شدن نخ آی. يو. دی
زمان قرار دادن IUD
1- در هر زماني كه فرد مايل است و احتمال حاملگي نباشد مي‌توان IUD را کار گذاشت ولي بهترين زمان در دوره قاعدگي است كه به دليل باز بودن دهانه رحم گذاشتن IUD راحت‌تر است و بر عدم حاملگي هم اطمينان وجود دارد.
2- گذاشتن IUD پس از نزديكي: در فاصله 7-5 روز پس از مقاربت حفاظت نشده، گذاشتن IUD نقش پيشگيرانه از بارداري خواهد داشت و در واقع يكي از روش‌هاي پيشگيري اورژانس محسوب مي‌شود.
3- گذاشتن IUD پس از زايمان: برخي يك هفته پس از زايمان را زمان مناسب براي گذاشتن IUD مي‌دانند ولي طبق آمارهاي سازمان بهداشت جهاني احتمال خروج خودبخود به دليل تداوم انقباضات رحمي در اين دوره بالا ميباشد. گذاشتن IUD در فاصله هفته 1 تا 6 پس از زايمان، احتمال عفونت و سوراخ شدن رحم را افزايش مي‌دهد. بهترين زمان گذاشتن IUD پس از هفته ششم همزمان با مراقبت مادر و نوزاد است.
4- گذاشتن IUD پس از سقط: در سقط زير 12 هفته بلافاصله مي‌توان IUD را قرار داد (در صورتي كه سقط عفوني نباشد) در صورت سقط بالاي 12 هفته، 8-6 هفته پس از سقط IUD را در رحم قرار مي‌دهند.
زمان پيگيري
براي جلوگيري از دردهاي رحمي از داروي مسكن مي‌توان استفاده نمود. تجويز آنتي‌بيوتيك لازم نيست. بهتر است فرد در ماه اول از روش ديگري هم براي جلوگيري استفاده كند. اولين مراجعه پس از اتمام خونريزي قاعدگي، در ماه اول و سپس ماه 3 و 6 پس از گذاشتن IUD است. در صورت عدم وجود هرگونه مشكلي، كنترل ساليانه كافي است. خونريزي غيرطبيعي كه منجر به تغيير در علائم حياتي فرد شود، خروج ناقص IUD و يا سوراخ شدن رحم، از جمله مواردي است كه بايد اقدام به خارج نمودن آن كرد.
• روشهای مکانیکی پیشگیری از بارداری
كاندوم
يكي از روش‌هاي موقت پيشگيري از بارداري، كاندوم ميباشد. ضريب شكست اين روش 12% است يعني به ازاي هر 100 زوجي كه از اين روش استفاده مي‌كنند، احتمال بارداري 12 نفر از آنها در سال اول ميباشد. در صورت همكاري زوجين و استفاده از مواد نرم‌كننده و اسپرم‌كش به همراه كاندوم احتمال موفقيت اين روش بيشتر مي‌شود.
كاندوم اولين وسيله پيشگيري از بارداري است كه اختراع شد و اكثراً براي حفاظت عليه بيماريهاي مقاربتي استفاده مي‌شده است تا وسيله‌اي براي پيشگيري از بارداري. در سال 1350-1320 قبل از ميلاد مصري‌ها از وسيله مشابه كاندوم براي پيشگيري از بارداري استفاده نمودند. در سال 1564 كالبدشناس ايتاليايي بنام گابريل فالوپيس (Gabriel Fallopius)،كاندومي از جنس كتان اختراع كرد كه فرد را در برابر بيماري مقاربتي سيفيليس محافظت مي‌كرد. در سال 1700 ميلادي كاندوم‌هايي بكار برده مي‌شدند كه علاوه بر اثر حفاظتي عليه عفونت‌ها، نقش پيشگيرانه براي بارداري نيز هم داشتند. اين كاندوم‌ها از مثانه حيوانات، ابريشم روغني، كاغذ و چرم ساخته مي‌شدند. از سال 1981 با كشف ايدز و راه‌هاي سرايت آن، تبليغ براي استفاده از كاندوم بطور گسترده‌اي انجام پذيرفت و انواع مختلف كاندوم به بازار عرضه شد.
كاندوم مردانه: رايج‌ترين نوع كاندوم ميباشد كه همچون سدي از ورود مني به داخل واژن جلوگيري مي‌كند. با اضافه كردن مواد نرم‌كننده و اسپرم‌كش و تغييراتي در فرم و سايز كاندوم، ميزان مقبوليت و كارايي آن افزايش يافته است.
كاندوم زنانه: مشابه انواع مردانه بوده ولي گشادتر و ضخيم‌تر است. قسمت بسته فوقاني آن كه از جنس لاتكس ميباشد مانع از ورد مني به رحم مي‌گردد.
نكات مهم در استفاده از كاندوم
1- كاندوم به عنوان يك روش موقت پيشگيري از بارداري محسوب مي‌شود. البته اين روش در كنار روش‌ها يا در موارد پيش‌بيني نشده، در افرادي كه بخوبي از آن استفاده مي‌كنند كارايي دارد.
2- كاندوم يك روش خوب براي پيشگيري از بيماريهاي مقاربتي و بخصوص ايدز ميباشد. همچنين احتمال ابتلاي زنان به سرطان سرويكس را كاهش مي‌دهد.
3- در برخي زوجين، زنان آنتي‌بادي‌هايي عليه اسپرم همسر خود توليد مي‌كنند. استفاده از كاندوم مانع در معرض قرار گرفتن اسپرم و توليد آنتي‌بادي مي‌گردد و در حقيقت اثر درماني در مورد نازايي اين افراد دارد.
4- مواردي گزارش شده كه زنان در مقابل اسپرم يا مايع مني همسر خود حساسيت شديد نشان داده و دچار شوك مي‌گردند كه استفاده از كاندوم از بروز چنين مسائلي جلوگيري مي‌كند.
5- پيش از استفاده بايد از لحاظ پارگي يا سوراخ، كاندوم را بررسي و به تاريخ انقضاي مصرف آن توجه گردد. از كاندوم‌هاي چسبنده و شكننده به دليل احتمال پارگي، بهتر است استفاده نشود. به دليل آلودگي كاندوم پس از استفاده، براي هر بار بايد از كاندوم جديد استفاده نمود.
ديافراگم
ديافراگم، يك لاستيك گنبدي شكل جهت ممانعت از باروري در زنان است كه دهانه رحم را مي‌پوشاند و مانند سدي در برابر ورود اسپرم‌ها به رحم عمل مي‌كند. در صورت استفاده به همراه مواد اسپرم‌كش، ضريب شكستي حدود 8-5 درصد دارد.
عفونت دستگاه ادراري ـ تناسلي، خونريزي‌های ناشناخته سيستم تناسلي و حساسيت به لاستيك يا اسپرم‌كش از موارد عدم استعمال ديافراگم ميباشد. فقدان اثرات جانبي، امكان استفاده حين قاعدگي، كنترل توسط زن و محافظت در برابر بيماريهاي مقاربتي به استثناء ايدز ) (AIDS ، از فوايد ديافراگم مي باشد. در صورت استفاده صحيح، ديافراگم تا چندين سال قابل استفاده ميباشد. ديافراگم را بايد قبل از نزديكي در محل قرار داد و تا 6 ساعت پس از آن هم در جاي خود بماند. در صورت حاملگي، فاسد يا سوراخ شدن ديافراگم و عفونت دستگاه تناسلي بايد به پزشك مراجعه نمود. در صورت باقي ماندن ديافراگم در دستگاه تناسلي زن ممكن است منجر به عفونت شديد و حتي شوك كشنده سمي گردد.
كلاهك دهانه رحم
كلاهك، مشابه ديافراگم و از جنس لاستيك ميباشد. البته از ديافراگم كوچكتر بوده و فقط روي دهانه رحم را مي‌پوشاند و مسير اسپرم به سمت رحم و تخمدان‌ها را مسدود مي‌كند. ضريب شكست اين روش به همراه اسپرم‌كش مشابه ديافراگم است. كلاهك را بايد پيش از نزديكي در محل قرار داده و تا حداقل 6 ساعت پس از نزديكي خارج نگردد. كلاهك بايد با يك صابون ملايم و آب شستشو داده شده و با دقت نگهداري شود و هر سال يكبار تعويض و هر 6 ماه كنترل گردد.
فقدان اثرات جانبي، امكان استفاده حين قاعدگي، حفاظت در مقابل سرطان سرويكس و بيماريهاي مقاربتي و عدم افزايش احتمال عفونت ادراري و مثانه از فوايد كلاهك است.
مشكل بودن داخل و خارج كردن آن، عدم حفاظت عليه ايدز، نياز به استفاده دقيق و پي در پي و نياز به استفاده به همراه اسپرم‌كش از معايب اين روش ميباشد.
در موارد حاملگي، خونريزي دستگاه تناسلي با علت ناشناخته، اختلالات مادرزادي دستگاه تناسلي بويژه دهانه رحم، حساسيت به لاستيك يا اسپرم‌كش، عفونت دستگاه تناسلي و سابقه حساسيت به داروها و شوك ناشي از آنها نبايد از كلاهك استفاده نمود.
اسفنج
اسفنج از موادي از جنس پلي‌اورتان تهيه شده و داراي سيستمي است كه بطور مداوم نانوكسينول (يك نوع داروي اسپرم‌كش) آزاد مي‌كند. مكانيسم عمل آن، جذب مايع مني و جلوگيري از ورود اسپرم به دهانه رحم ميباشد. اسفنج را هر بار پيش از نزديكي (پس از خيس كردن با آب براي فعال شدن اسپرمكشها) بايد در دستگاه تناسلي قرار داد، طوري كه دهانه رحم را بپوشاند. حلقه‌اي كه در طرف خارج قرار دارد به خروج آن كمك مي‌كند. هر اسفنج براي يك دوره نزديكي بوده و حداكثر تا 24 ساعت قابل استفاده است. احتمال پارگي اسفنج و حساسيت به اسپرم‌كش از معايب روش ميباشد ولي با توجه به اينكه راحت‌تر از كلاهك و ديافراگم، جاگذاري شده و در برابر عفونت‌ها و التهاب دستگاه تناسلي اثر محافظتي داشته و نيز با توجه به اثر پيشگيرانه خوب در برابر بارداري و كنترل آن توسط زن، وسيله‌اي مناسب براي پيشگيري ميباشد.
اسپرمكشها
اسپرمكشها موادي هستند كه به همراه كاندوم، ديافراگم، كلاهك و اسفنج براي پيشگيري از بارداري بكار مي‌روند. اين مواد با ايجاد تغييراتي در غشاء سلولي اسپرم، آنها را غيرفعال مي‌كنند. اسپرمكشها دراشكال ژل، كرم و كف تهيه شده و داراي انواع مختلف مي‌باشند كه البته همگي حاوي ماده نانوكسينول هستند. اسپرمكشها را بايد 30-10 دقيقه قبل از نزديكي، استعمال و تا 8 ساعت پس از آن اثر خود را حفظ مي‌كنند.
• روشهای دائمی پیشگیری از بارداری
توبكتومي (بستن لوله در زنان)
در خانم‌هايي كه تعداد فرزندان خود را كامل نموده يا به دلايلي حاملگي براي آنها ضرر داشه باشد و تمايل يا توانايي استفاده از روش‌هاي طولاني اثر مانند نورپلانت و IUD يا روش‌هاي با استفاده مستمر و منظم مانند قرص را نداشته باشند مي‌توان از اين روش استفاده نمود.
در طي توبكتومي لوله‌هاي رحمي مسدود و در نتيجه از برخورد تخمك با اسپرم جلوگيري و بدين ترتيب ممانعت از انجام لقاح صورت مي‌گيرد. انجام توبكتومي نياز به بيهوشي عمومي و انجام جراحي دارد. توبكتومي به روش‌هاي مختلفي انجام مي‌پذيرد كه لاپاروتومي و لاپاروسكوپي از رايج‌ترين اين روش‌ها ميباشد.
با توجه به اينكه قطع و انسداد لوله‌هاي رحمي منجر به قطع دائمي باروري مي‌گردد، لذا انجام مشاوره با حضور زوجين و كسب رضايت آنها ضروري است. البته در موارد معدودي كه به دلايلي تمايل به ايجاد بارداري مجدد وجود داشته است، روش‌هاي ميكروسرجري (جراحی ميکروسکپی) براي اتصال لوله امكان‌پذير بوده و شانس موفقيت حدود 80 درصد وجود دارد.
نكات مهم در مورد توبكتومي
1- بهتر است پيش از انجام توبكتومي مشاوره دقيق با حضور زوجين در زمان مناسب انجام پذيرد. تصميم‌گيري حين حاملگي يا بلافاصله بعد از زايمان و سقط ممكن است منجر به پشيماني گردد. لذا با اطمينان از رضايت زوجين مي‌توان اقدام به توبكتومي نمود.
2- زمان‌هاي مناسب براي بستن لوله عبارتند از:
ــ بين دو حاملگي در هر زمان از سيكل قاعدگي امكان‌پذير است ولي انجام توبكتومي در نيمه اول سيكل قاعدگي به علت احتمال پايين حاملگي فرد ترجيح داده مي‌شود،
ــ بلافاصله پس از زايمان،
ــ هنگام كورتاژ،
ــ همراه يك عمل جراحي لگن.
3- انجام توبكتومي حدود 30-15 دقيقه طول مي‌كشد و به دليل وجود بيهوشي درحين عمل، فرد دردي احساس نمي‌كند و معمولاً در صورت عدم وجود هرگونه عارضه‌اي مي‌توان وي را بعد از چند ساعت مرخص نمود.
توصيه‌هاي لازم بعد از عمل توبكتومي
1- فرد بايد براي چند روز بعد از عمل، استراحت كرده و تا 1 هفته از انجام كار سنگين اجتناب نمايد.
2- بعد از عمل به محض بهبودي، زن مي‌تواند فعاليت جنسي داشته باشد ولي تا زمان قاعدگي بعدي بهتر است از يك روش موقت مانند كاندوم استفاده نمايد.
3- پيگيري اوليه بعداز عمل 10-7 روز بعد انجام مي‌گيرد.
4- در برخي موارد ممکن است در عادت ماهانه اختلال ايجاد شود که چندان مهم نيست. توبكتومي هيچ تأثيري روي هورمون‌هاي جنسي ندارد، لذا هيچگونه تداخلي در فعاليت‌هاي جنسي ايجاد نمي‌كند.
در صورت بروز علائم عفونت (تب، لرز، ترشح غيرمعمول رحمي يا خونريزي بعد از عمل) بايد بلافاصله به پزشك مراجعه نمود.
در موارد زير نبايد توبكتومي انجام داد:
ــ حاملگي يا شك به آن،
ــ عفونتهاي فعال لگني يا پريتونيت،
ــ عفونت محل عمل تا زمان درمان كامل.
در مواردي كه به دلايلي همچون طلاق يا فوت فرزند، نياز به بازگشت قدرت باروري باشد، با روش‌هاي ميكروسرجري(جراحي ميكروسكپي) مي‌توان دو سر لوله را به هم وصل نمود. احتمال موفقيت عمل بازگشت را تا 80 درصد برآورد نموده‌اند.
عوارض بعد از عمل
عوارض كوتاه‌مدت: خونريزي و عفونت داخل شكمي، يا هرگونه جراحت داخلي، حساسيت به مواد بيهوشي و ساير عوارض احتمالي ناشي از جراحي.
عوارض ديررس: احتمال وقوع حاملگي به هر علت از جمله اشكال تكنيكي توبكتومي.
بهتر است بررسي سرطان گردن رحم بوسيله آزمايش پاپ اسمير هر 3 سال يكبار انجام پذيرد.
وازكتومي (بستن لوله در مردان)
يكي ديگر از روش‌هاي دائمي پيشگيري از بارداري، بستن مجاري مني‌بر )مجراي واس) در مردان است. اين عمل كه با بي‌حسي موضعي در كمتر از 20 دقيقه انجام مي‌پذيرد بسيار ساده، ارزان و بي‌خطر بوده و در عين حال بسياري از عوارض شايع جراحي (كه در توبكتومي ممكن است رخ دهد) را به همراه ندارد.
اولين كشوري كه وازكتومي را به عنوان يك روش براي كنترل تعداد مواليد اعلام نمود، هندوستان است. در حال حاضر ميليون‌ها زوج در جهان وازكتومي را روش پيشگيري از بارداري خود قرار داده‌اند.
نحوه انجام وازكتومي
وازكتومي به صورت يک عمل جراحي سرپايي انجام شده و نياز به بستري شدن ندارد. 15-10 دقيقه بعد از وازكتومي، داوطلب مي‌تواند مرخص شود. در گذشته براي انجام وازكتومي پس از ايجاد برشي در حدود 1 سانتي‌متر روي بيضه مجراي مني را جدا نموده و آن را قطع و دو انتهاي آن را مي‌بستند.
امروزه بدون نياز به برش بوسيله پنس‌هاي مخصوص، لوله واس را گرفته و پس از نزديك كردن آن به پوست، بوسيله ضربه سوزني كه در لابلاي تيغه‌هاي پنس قرار دارد، مجرا نمايان و از همان سوراخ لوله را بيرون آورده و قطع مي‌کنند.
نكات مهم در مورد وازكتومي
ــ اين روش را به افرادي كه تعداد بچه آنها كامل شده و يا به دلايل پزشكي و يا احتمال بروز بيماريهاي ژنتيك نمي‌خواهند بچه‌دار شوند مي‌توان توصيه نمود. بخصوص كه تداخلي با فعاليت جنسي نداشته و عوارض جانبي ساير روش‌ها را در پي ندارد.
ــ لازم است پيش از انجام وازكتومي، مشاوره بنحو كامل انجام و شرايطي فراهم گردد كه داوطلب به پاسخ منطقي براي كليه سؤالات خود برسد و در عين حال تصميم قاطع براي بچه‌دار نشدن هم وجود داشته باشد.
توصيه‌هاي لازم بعد از وازکتومی
ــ استراحت تا 24 ساعت پس از عمل وازكتومي و پرهيز از انجام كارهاي سنگين تا يك هفته بعد،
ــ استفاده از كيسه يخ براي كمپرس به منظور كاهش ورم و خونريزي در محل بلافاصله بعد از وازکتومی،
ــ بهتر است تا يك هفته بعد از عمل از بيضه بند استفاده شود،
ــ وجود مختصري درد و كبودي در موضع عمل، طبيعي است ولي اگر با علائمي چون تب، خونريزي و درد و تورم پس از عمل مواجه شديد به پزشك مراجعه نماييد.
ــ به دليل ذخيره مقداري اسپرم در مجاري تناسلي، اثر پيشگيري از بارداري اين روش تا زمان تخليه كامل مجاري ايجاد نمي‌گردد. معمولاً در طي حدود 20-15 بار انزال اسپرم ذخيره شده تخليه مي‌گردد. براي پيگيري و اطمينان از عدم وجود اسپرم در ترشحات لازم است 2 ماه پس از وازكتومي، اسپرموگرام انجام شود. وجود دو اسپرموگرام منفي به فاصله 1 هفته مويد فقدان اثر باروركننده مايع مني ميباشد.
ــ معمولاً مانعي براي انجام وازكتومي وجود ندارد، مگر تا برطرف شدن عفونت در ناحيه عمل يا عفونت عمومي حاد در بدن. در صورت بيماريهاي بيضه نظير عدم نزول بيضه‌ها، توده‌هاي داخلي و اختلالات خوني تصميم‌گيري در مورد امكان انجام وازكتومي با پزشك مربوطه است.
عوارض وازكتومي
مهمترين مسأله قابل ذكر احتمال کم‌موفقيت در عمل بازگشت ميباشد. در طي مطالعات انجام شده، در برخي موارد (در 50% موارد) آنتي‌بادي ضداسپرم در خون ايجاد مي‌شود كه اثري بر سلامتي بجاي نمي‌گذارد ولي در صورت تمايل به باروري مجدد، علي‌رغم انجام موفق عمل بازگشت، وجود آنتي‌بادي مانعي در راه قابليت باروري اسپرم‌ها به دليل كاهش قدرت نفوذ اسپرم به داخل تخمك مي‌گردد.
با توجه به اينكه وازكتومي نياز به وسايل مجهز و امكانات خاصي ندارد، لذا مي‌توان بوسيله تيم‌هاي سيار، وازكتومي را در دورترين مراكز هم انجام داد.
يكي از باورهاي غلط در مورد وازكتومي، از دست دادن قدرت جنسي، ضعف و معادل دانستن آن با اختگي ميباشد که البته چنين مسأله‌ای ثابت نشده است.
انجام روش‌هاي دائمي پيشگيري از بارداري، در زوجيني كه داراي زندگي متعادل و با ثبات بوده و تصميم قطعی به نداشتن بچه دارند قابل انجام است.
