در فصل زمستان آلودگی هوا سبب بروز و گسترش بیماری های عفونی دستگاه تنفس به خصوص سرماخوردگی و آنفلوآنزا می شود. آنفلوآنزا که در اصطلاح عوام به غلط سرماخوردگی نامیده می شود بیماری مسری ناشی از ویروس های آنفلوآنزا (A,B,C) است. اگرچه بیشتر بیماران طی یک تا دو هفته بهبود می یابند، اما عفونت با ویروس های آنفلوآنزا می تواند سبب بیماری شدید و عوارض کشنده شود. در مقابل، سرماخوردگی بیماری خفیفی است که محدود به مخاط تنفسی فوقانی (عمدتاًی بینی) بوده و سبب بیماری مختصر با آبریزش بینی و تب خفیف می شود که معمولاً بدون عارضه جدی بهبود می یابد. لذا باید بین این دو بیماری که به دلایل متفاوت ایجاد شده و سرنوشت مختلفی دارند، تفاوت قائل شد. در بیماری آنفلوآنزا، ویروس سبب بیماری می شود. ویروس ها کوچک ترین گونه موجودات زنده اند که با میکروسکوپ نوری قادر به دیدن آنها نیستیم. بدن انسان با تولید آنتی بادی مناسب با این بیماری مقابله می کند. ویروس آنفلوآنزا بینی، گلو و ریه ها را مبتلا می کند. بیماری از یک فرد به فرد دیگر قابل انتقال است. وقتی فردی دچار آنفلوآنزا می شود با سرفه، عطسه یا صحبت باعث پخش ویروس در هوا شده و دیگر افراد طی نفس کشیدن ویروس را وارد بدن خود می کنند. همچنین زمانی که فرد اشیای آلوده به ویروس (مانند دستگیره درب) را لمس می کند و دست آلوده خود را به دهان و بینی اش می زند، ممکن است به بیماری مبتلا شود. همان طور که قبلاً ذکر شد، بیشتر افراد مبتلا طی یک تا دو هفته بهبود می یابند اما برخی دچار عوارض کشنده یی مانند ذات الریه (پنومونی) می شوند. افراد ذیل در معرض بیشترین خطر برای بروز عوارض کشنده هستند؛

آلفا تالاسمی
- اشخاص بالای ۶۵ سال
- زنان باردار
- کودکان بین ۶ تا ۲۴ ماه
- وجود بیماری زمینه یی مزمن (دیابت، آسم، بیماری قلبی و....) در هر سنی
سالیانه بین ۳۰ تا ۶۰ میلیون نفر در امریکا به آنفلوآنزا مبتلا می شوند که حدود صدهزار نفر از آنها در بیمارستان بستری شده و هر ساله حدود ۳۶ هزار نفر در اثر عوارض بیماری می میرند.

علائم و تشخیص
وقتی ویروس های آنفلوآنزا وارد مخاط دستگاه تنفسی فرد می شود شروع به تکثیر کرده و باعث بروز علائم بیماری می شود. شروع بیماری معمولاً ناگهانی است و از جمله علائم آن می توان به موارد زیر اشاره کرد؛
- تب شدید
- سردرد
- خستگی یا احساس ضعف شدید
- سرفه خشک
- گلودرد
- آبریزش بینی
- درد عضلانی یا استخوانی
اسهال و استفراغ نیز می تواند رخ دهد که بیشتر این علائم در کودکان دیده می شود. اغلب بیماران به غلط فکر می کنند که این علائم گوارشی، بیماری جدیدی (به غیر از آنفلوآنزا) است یا ناشی از عوارض داروهای تجویز شده است. سرماخوردگی و آنفلوآنزا هر دو به شدت مسری هستند و در مراحل ابتدایی، سرماخوردگی شدید و آنفلوآنزای خفیف ممکن است شبیه به نظر برسند. در هرحال نباید فراموش کرد که سرماخوردگی بیماری خفیفی است در حالی که آنفلوآنزا، بیماری شدید با عوارض کشنده است.

عوارض
- ذات الریه (پنومونی) میکروبی
- کم شدن آب بدن (در کودکان و سالمندان بسیار خطرناک است)
- تشدید بیماری مزمن قبلی بیمار مثل نارسایی قلبی، آسم یا دیابت
- بروز عفونت گوش میانی یا سینوزیت به خصوص در کودکان

درمان
در صورت داشتن شرایطی مانند سن بالا یا بیماری زمینه یی که می تواند سبب بروز عوارض کشنده شود، به محض بروز علائم شبیه به سرماخوردگی یا آنفلوآنزا، سریعاً به پزشک مراجعه کنید. چندین داروی ضد ویروسی برای درمان آنفلوآنزا مجوز استفاده گرفته اند که در صورت صلاحدید پزشک، تجویز می شوند. داروهای ضدویروسی باید طی دو روز اول شروع بیماری تجویز شوند. آنتی بیوتیک ها به هیچ وجه در سیر بیماری تاثیر نداشته و به هیچ عنوان نباید آنها را مصرف کرد، مگر در صورت عوارض عفونی و صرفاً با تشخیص و تجویز پزشک.
در صورت بروز علائم شبیه آنفلوآنزا، اگر در معرض خطر بروز عوارض نیستید، اجازه دهید تا سیستم دفاعی بدن به جنگ با ویروس برود، لذا با استراحت کافی، مصرف مایعات فراوان، اجتناب از مصرف الکل و سیگار و استفاده از داروهای تب بر و ضد احتقان (مثل آنتی هیستامین ها) این کار را انجام دهید.
کودکان و نوجوانان مبتلا نیز باید استراحت کرده و مایعات فراوان مصرف کنند. در صورت مصرف دارو بدون تجویز پزشک باید دقت کنید که حاوی ترکیبات آسپرین نباشد.
هرگز به کودکان و نوجوانانی که علائم مشابه سرماخوردگی (آنفلوآنزا ) دارند (علی الخصوص در صورت وجود تب)، بدون تجویز پزشک آسپرین یا ترکیبات حاوی آن را ندهید، زیرا در صورت وجود آنفلوآنزا سبب بروز بیماری نادر ولی کشنده یی به نام «سندرم ری» می شود. برای جلوگیری از سرایت بیماری به دیگران، اولاً در خانه مانده و از تماس با دیگران خودداری کنید و در مرحله بعد، زمان عطسه یا سرفه، بینی و دهان خود را با دستمال بپوشانید.

علائم وخامت
برخی نشانه های وخامت وجود دارند که نیاز به توجه جدی دارند. در کودکان این علائم عبارتند از؛
- تب شدید یا طول کشیده (ادامه دار)
- تنفس تند یا مشکل
- کبودی رنگ پوست
- عدم توانایی مصرف مایعات کافی
در صورت بروز علائم ذیل در کودک نیاز به توجه فوری وجود دارد؛
- بروز تغییرات هوشیاری مانند بیدار نشدن، عدم بروز واکنش به محرک ها و بیقراری شدید
- بروز تشنج
اگر علائم بیماری بهبود یافت ولی دوباره با تب و سرفه شدید عود کرد، حتماً به پزشک مراجعه کنید. در افراد بالغ، علائم هشدار شامل موارد ذیل است :
- تب بالا یا طول کشید،
- تنفس سخت یا سطحی
- احساس درد یا فشار در قفسه سینه
- غش
- منگ بودن (کاهش سطح هوشیاری)
- استفراغ شدید یا مکرر
در صورت وجود علائم بالا یا هرکدام از علائم ذیل سریعاً به پزشک مراجعه کنید :
- بدتر شدن بیماری زمینه یی (مثلاً تشدید آسم یا بیماری قلبی)
- سایر علائم شدید غیرمعمول

پیشگیری
بهترین راه پیشگیری از بیماری، واکسیناسیون علیه بیماری در فصل پاییز است. متاسفانه در ایران سهواً (و گاهی نیز عمداً،) واکسن مذکور تحت عنوان واکسن سرماخوردگی تبلیغ شده یا به فروش می رسد که برخی افراد گول تبلیغات را خورده و برای اینکه در زمستان خود و کودکان شان دچار سرماخوردگی، نشوند واکسن را خریداری و تلقیح کرده و با توجه به اینکه این واکسن هیچ نقشی در پیشگیری از سرماخوردگی ندارد، لذا با بروز اولین سرماخوردگی، به پزشک مراجعه کرده و از عدم کارایی واکسن شکایت می کنند. لذا باید توجه کرد که اولاً واکسن مزبور فقط علیه ویروس آنفلوآنزا مؤثر است و نقشی در پیشگیری از بیماری سرماخوردگی ندارد، ثانیاً با توجه به اینکه ویروس مذکور سریعاً خصوصیات ظاهری خود را تغییر داده و از دید سیستم دفاعی بدن محفوظ می ماند، واکسن باید علیه گونه های ویروس همان سال تهیه شده باشد. درصورت عدم امکان تلقیح واکسن، راه های ذیل نیز برای پیشگیری از بیماری آنفلوآنزا مؤثرند :
۱) اجتناب از تماس نزدیک با افراد بیمار. در صورتی که خودتان مریض هستید نیز از دیگران فاصله گرفته تا آنها را آلوده نکنید.
۲) استراحت در منزل و نرفتن به مدرسه یا سر کار تا دیگران را نیز مبتلا نکنید.
۳) هنگام عطسه یا سرفه دهان و بینی خود را با دستمال بپوشانید، با این کار باعث پیشگیری از ابتلای دیگران می شوید.
۴) دست هایتان را به طور مرتب بشویید، این کار شما را از انتقال ویروس ها حفظ می کند.
۵) زمانی که فرد به اشیای آلوده به ویروس دست می زند، ویروس نیز می تواند منتقل شود، لذا قبل از شستن دست، از تماس دست با چشم ها، بینی یا دهانتان خودداری کنید.

واکسن آنفلوآنزا
همانطوری که در بالا نیز اشاره شد استفاده از واکسن سبب پیشگیری از بیماری می شود. واکسن باید قبل از زمستان (معمولا" اوایل پاییز) تلقیح شود. هر ساله انواع متفاوتی از ویروس سبب بروز بیماری می شوند. بنابراین دانشمندان مجبورند هر ساله واکسن جدیدی تهیه کنند. واکسن، سه گونه ویروس را که بیشتر سبب بروز بیماری آنفلوآنزا می شوند، پوشش می دهد. واکسن حاوی ویروس غیرفعال (کشته شده) آنفلوآنزا است. واکسن قویاً برای افراد در معرض خطر توصیه می شود. عوارض واکسن (به جز قرمزی و درد محل تزریق) نادر است. تعداد کمی از افراد، به خصوص کسانی که برای اولین بار واکسن را تلقیح می کنند، ممکن است علائم خفیف مشابه آنفلوآنزا مانند تب خفیف، سردرد و درد عضلانی را تجربه کنند. این علائم ۶ تا ۱۲ ساعت بعد از تلقیح شروع شده و ۲۴ تا ۴۸ ساعت باقی می ماند. این علائم با استراحت و مصرف مسکن (استامینوفن) یا ضداحتقان ها برطرف می شود.

تلقیح واکسن در افراد ذیل ممنوع است :
- حساسیت شدید به تخم مرغ (جهت تهیه واکسن، ویروس را روی محیط حاوی تخم مرغ کشت می دهند).
- افرادی که به دنبال تلقیح دوز قبلی واکسن به «سندرم گیلن باره» (Guillain-Barre Syndrome، نوعی بیماری عصبی عضلانی حاد) مبتلا شده اند. نوع جدیدی از واکسن که حاوی ویروس زنده ضعیف شده است و به شکل اسپری بینی مصرف می شود با نام LAIV Live Attenuated Influenza Vaccine)) تولید شده است. این واکسن نیز حاوی سه ویروس آنفلوآنزا است که زنده ولی ضعیف شده هستند. وقتی ویروس ها از طریق اسپری کردن وارد بینی می شوند، سیستم ایمنی بدن را تحریک کرده و سیستم دفاعی بدن با تولید آنتی بادی از بدن در مقابل ویروس آنفلوآنزای وحشی (طبیعی) محافظت می کند. اگرچه واکسن مذکور هنوز وارد بازار دارویی ایران نشده است، ولی برای اینکه بدانید چه کسانی نمی توانند واکسن مذکور را تلقیح کنند در ذیل به آن اشاره می شود :
۱) کودکان زیر ۵ سال
۲) افراد بالای ۵۰ سال
۳) کودکان و نوجوانانی که به هر دلیل در حال مصرف آسپرین هستند.
۴) اشخاصی که سابقه ابتلا به سندرم گیلن باره دارند.
۵) زنان حامله
۶) اشخاصی که سابقه حساسیت به تخم مرغ یا اجزای واکسن LAIV را داشته اند.
۷) افرادی که به هر دلیل (سرطان ها، شیمی درمانی، رادیوتراپی، ایدز و....) سیستم دفاعی شان ضعیف شده است. علت عمده منع مصرف این واکسن (LAIV) وجود ویروس زنده ضعیف شده است که در صورت اشکال در سیستم ایمنی، می تواند مانند ویروس طبیعی، فرد را از پای درآورد. عوارض جانبی LAIV در کودکان شامل آبریزش بینی، سردرد، استفراغ، درد عضلانی و تب بوده و در افراد بالغ آبریزش بینی، سردرد، گلودرد و سرفه است.

نتیجه گیری
آنفلوآنزا بیماری شدیداً مسری ناشی از ویروس آنفلوآنزا است که می تواند سبب بیماری شدید و عوارض کشنده شود. علائم آن شبیه سرماخوردگی است ولی اغلب ناگهانی، شدید و با تب شدید همراه است. برای افراد سالم، معمولاً استراحت و مصرف مایعات فراوان سبب بهبود بیماری می شود. اشخاص با بیشترین احتمال بروز خطر، باید تحت نظر پزشک داروهای ضدویروسی مصرف کنند. واکسن آنفلوآنزا در دسترس است و در افراد با ریسک بالا توصیه می شود. بیماری در صورت اجتناب از تماس نزدیک با افراد بیمار و شست وشوی مرتب دست ها نیز قابل پیشگیری است. در صورتی که به آنفلوآنزا مبتلا شدید با ماندن در منزل و استراحت و نیز پوشاندن دهان و بینی در زمان سرفه و عطسه از گسترش بیماری خودداری کنید.

بطور خلاصه :
اگرچه سرماخوردگی و آنفلوآنزا هردو بیماری ویروسی دستگاه تنفسی هستند که تا حدودی علائم و راه انتقال مشابه دارند، ولی دو بیماری کاملاً جداگانه با منشاء متفاوت و سرنوشت مختلف هستند لذا باید بین این دو بیماری تفاوت قائل شد. از تلقیح خودسرانه واکسن خودداری کنید. واکسن فقط در افراد با ریسک خطر بالا (کودکان زیر ۲ سال یا سالمندان و وجود بیماری زمینه یی) تلقیح شود. تلقیح واکسن برای پیشگیری از سرماخوردگی نه تنها علمی نیست، بلکه در عمل نیز فایده یی ندارد. متاسفانه با توجه به فواید واکسیناسیون (کلیه واکسن ها به طور عام) این تصور در ذهن عامه مردم به وجود آمده است که واکسن ها بدون عارضه هستند و تلقیح آنها (در صورت عدم نیاز) کاملاً بدون ضرر و بهتر از عدم تلقیح است. این تصور اشتباه در مورد ویتامین ها (و آنتی بیوتیک ها) نیز وجود دارد، مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها نیز از معضلات نظام درمان در کشور ما است. با توجه به ویروسی بودن آنفلوآنزا (و نیز سرماخوردگی) نیازی به مصرف این داروها نیست، مگر در صورت بروز عوارض میکروبی، آن هم تنها با تشخیص و تجویز پزشک، مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها صرف نظر از مسائل اقتصادی و بروز عوارض ناخواسته، سبب مقاوم شدن میکروب ها به این دسته از داروهای سودمند شده است.
بخور (ترجیحاً آب خالی) فراموش نشود.